داستان آب و مخزن آب در ایران

آیا می دانستید در شهرهای ایران حوضهای خانگی قبل از لوله کشی آب در نیمه اول قرن بیستم، همان نقش مخازن ذخیره آب خانگی را داشته اند؟

  این حوضها به وسیله کانالها و جوی ها به صورت دوره ای و یا ماهیانه پر می شدند . آب نهرها و قناتها توسط میراب از طریق کانالهای شهری بین محلات تقسیم می شد. بعد از پر شدن حوض مردم دریچه ورود آب را می بستند. افرادی هم بودند که کارشان آب حوض کشی نام داشت یعنی پاکسازی حوضها یا مخازن روباز خانگی از رسوبات و لجن . معمولا آب غیر آشامیدنی در خانه ها بیشتر از این طریق تامین می شد و برای آب آشامیدنی به آب انبار ها مراجعه می کردند.

بعد از حفرچاه های عمیق در اوایل دوران پهلوی در اغلب محلات ، مردم برای آب آشامیدنی متکی به آب این چاه ها بودند. ولی باید مانند قبل به محل های خاصی مراجعه می کردند و با ظروف، آب آشامیدنی را به منزل حمل می کردند. بر خلاف آب انبار که پله های زیادی را باید پایین می رفتند آب این چاه های عمیق به کمک پمپ در سطح زمین در دسترس بود. بعدها مخازن بزرگ هوایی آجری در شهرها احداث شدند و این آب ها از طریق سیستم لوله کشی به منازل مردم راه یافت. جوی های سنتی تخریب شدند و حوض ها یا پر شدند یا جنبه زینتی یافتند. در واقع تصویر نوستالژی حوض و شیر آب کنار آن یک تصویر مدرن و امروزی است. جالب است امروزه به دلیل پاسخگو نبودن شاه لوله های محلات شهری مجددا شروع به استفاده از مخازن کردیم ولی این بار مخازن کاملا سربسته و ضد جلبک پلی اتیلنی جای حوضها را گرفتند. یکی از بهترین این مخارن متعلق به شرکت پلاستونیک می باشد.

نور خورشید منبع اصلی انرژی گیاهان تک سلولی یا همان جلبکهاست. برای کنترل رشد جلبک ها داخل حوضها خصوصا در فصل تابستان ، علاوه بر سایه ساختمان از سایه درختان نیز کمک می گرفتند. در کنار این تمهید ماهیان کوچک داخل حوض با خوردن جلبک ها جمعیت آنها را کنترل می کردند. ماهیان حوض اکثرا توسط کانالها و جویی ها پایشان به حوضهای خانگی باز می شد. بعدها که آب لوله کشی شد و کانالهای آب رسانی پر شدند، حوضها یا همان مخازن روباز خانگی نیز یا پر شدند یا بیشتر به عنوان بخشی از معماری و زینت خانه ها حفظ شدند . معمولا کنار حوضها یک شیر آب بود که حوض را پر می کرد. ماهیان زینتی قرمز نیز جایگزین ماهیان بومی ایرانی شدند تا کماکان رشد جلبکها را با تغذیه از آنها کنترل کنند. شغل آب حوض کشی نیز در سطحی نازلتر و کم رونق تر حفظ شد. لازم به ذکر است که تجمع جلبکها می توانست باعث متعفن شدن آب حوض که در گذشته همان مخازن روباز آب خانگی بودند، گردد.

    حیاط خانه های قدیمی همیشه پایین تر از سطح کوچه بود. از طرفی این مساله برای تامین آب یک ضرورت بود . زیرا باید آب جوی داخل کوچه به راحتی وارد حوض می گردید . تمام مصارف بهداشتی آب خانگی و حتی پخت و پز از آب حوض بود. از طرفی مصالح اصلی ساختمانهای کاهگلی یا خشتی و حتی سفالی در گذشته از خاک محل احداث ساختمان که بعدا حیات خانه می شد، تامین می گردید. این مساله کمک می کرد تا حیاط و حوض داخل آن پایینتر از جوی آب کوچه قرار گیرد تا به راحتی مخزن روباز یا حوض آبگیری شود.

     جالب است مَشک و کوزه برای نگهداری آب، چندهزار سال با ما بودند. ولی امروز با گذشت کمتر از صد سال تقریبا فراموششان کرده ایم.
به دلیل تراوش اندک آب از پوسته مشک و کوزه به بیرون و تبخیر آن ، این ظروف این خاصیت را داشته اند که دمای آب را پایین تر از محیط نگهدارند. از آنجایی که بیشتر منابع آب مانند رودخانه ها و حتی چشمه ها و قناتها بر خلاف آب چاه های عمیق ، سختی خیلی پایین تری داشتند ، تا مدتها این خاصیت در کوزه و مشک حفظ می شد. اگر آب چاه عمیق داخل آنها ریخته می شد خیلی زود منافذ مویین دیواره مشک و کوزه با رسوبات کور می گردید و این خاصیت تقریبا از دست می رفت.
شکنندگی کوزه و در دسترس نبودن همیشگی خاک رس از مهمترین دلایلی بودند که کوچ نشینان را به سمت استفاده بیشتر از مشک و خیک سوق می داد. از طرفی در زندگی دائما درحال جابجایی، حمل مشک بسیار راحت تر بود تا حمل کوزه شکننده سفالی . البته آب داخل کوزه ها معمولا گواراتر و فاقد طعم باقی می ماند.

   داستان آب به آب شدن؟

   در گذشته به دلیل نبودن سیستمهای تصفیه آب ، دستگاه گوارش مردم با میکروبهای موجود در منابع آب شرب محل زندگی شان سازگار می شد. معمولا تازه واردان و مسافران مدتی زمان می برد تا فلور باکتری های بدنشان به تعادل برسد . یعنی بدنشان با ترکیب باکتری های آب در منطقه جدید سازگار شود و عملا تا مدتی گوارششان به هم می خورد. در آن زمان به این ناراحتی های گوارشی که با علاّئم دل درد و … همراه بودند، آب به آب شدن ، می گفتند.

آیا می دانستید قنات اختراع ایرانیان است؟

    ایران دارای قدیمی ترین قناتهای دنیاست و بیشتر محققین بر این واقعیت که ایرانیان مبدع قنات هستند متفق هستند. قدمت برخی قناتهای ایران به بیش از ۳۰۰۰ سال می رسد.
احداث قنات شامل دو بخش است اول حفر چاه مادر است که با کندن زمین در نقاط مرتفع و کوهپایه که سطح آب زیر زمینی بالاست و در ادامه تونلی که با شیب خیلی کم این آب را به محل مصرف در سطح زمین در زمینهای کم ارتفاع تر پایین دست می رساند. این تونل کاریز نام دارد البته خیلی وقتها خود قنات را نیز کاریز می نامند. برای حفر تونل یا کاریز ناگزیر از حفر چاههایی به نام میل بودند تا به تونل در حال حفاری هوادهی کنند و سنگ و خاک را از تونل خارج کنند. حفر کاریز از خروجی قنات یا مظهر قنات شروع می شد و حتی الامکان در مسیر مستقیم به چاه مادر می رسید. این چاه ها که میل نام داشتند ، کمک می کردند تا تونل یا کاریز در عمقی حساب شده و در امتدادی که مرتبا چک می شد ، ادامه یابد. از قناتهای معروف و باستانی ایران قنات گناباد و قنات زارچ یزد است. قنات گناباد در عمیق ترین چاههای خود بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ متر عمق دارد و قنات زارچ یزد با قریب به ۱۰۰ کیلومتر ، طویل ترین قنات ایران است.

به نظر شما ریشه ایده احداث قنات در ایران از کجا آب می خورد؟

   بعد از آخرین عصر یخبندان و ذوب شدن اکثر یخچالهای فلات ایران ، غارهای متعددی که حاصل فرسایش ناشی از جریان آب در دل کوه ها و زمین بود ، ایجاد شدند. به خاطر خشک یا نیمه خشک بودن اکثر این غارها میلیونها سال بعد از شکل گیری شان، مردمان ایران زمین، فرصت کنجکاوی در این مسیرهای آبی را داشتند. حفر قنات نیز حاصل بکار بستن ایده احداث یک غار مصنوعی برای انتقال آب است. ایده حفر چاه بسیار قدیمی تر است و تقریبا ریشه در غریزه ما دارد. حتی فیلها نیز در بستر رودخانه های خشک چاله حفر می کنند تا به آب برسند. در واقع مشاهده غارهای متعدد که مسیر آب های زیر زمینی بودند خود منشا الهام احداث قنات شد.

   از مهمترین ارکان قنات ، پیدا کردن سفره زیرزمینی آب در فلات ایران بود و این از مهارتهای مقنی ها بود. از نشانه های راهنمای آنها در حفر چاه مادر، درختان کهنسال بودند و این که ریشه این درختها از کجا آب می خورد؟ این طرز نگاه بیشتر مختص مناطق خشک است که تک درختان کهن سال می توانستند نشانه مهمی از وجود دائمی آب در عمق نه چندان زیاد در پای آنها باشند . در خشکسالی های دوره ای فلات ایران، تنها درختانی خشک نمی شدند که متکی به آبهای زیرزمینی دائمی بودند. بعد از پیدا کردن درخت کهن سال با حفاری و تعقیب ریشه ها و رطوبت خاک ، معمولا سفره های آب مناسبی را در عمق کم پیدا می کردند و اولین چاه یا “مادرچاه” را برای احداث قنات حفر می کردند. همانطور که می دانید، در محیط های کم آبی مانند طبیعت خشک فلات ایران ، از چالش های مهم برای مردم ، کشف منابع آب آشامیدنی بود. این طرز نگاه، تاثیر عمیقی بر فلسفه زبان ما گذاشته است و هنوز که هنوزه دنبال محل آب خوردن ریشه قضایا هستیم.

چرا کشورهای اروپایی کوچک اند و کشورهای آسیایی مانند هند ، چین و ایران بزرگ ؟

   طبق بررسی محققین بارش نامنظم و آسمانی که تکلیف ناروشنی دارد گاه و بیگاه بخشی از مردمان کشورهای بزرگ آسیایی را دچار خشکسالی و قحطی های سخت می کرد. در تاریخ این کشورها خشکسالی و قحطی اکثرا قرین هم بودند. بنابراین این کشورها باید به اندازه کافی بزرگ می بودند تا حکومت مرکزی با تکیه بر محصولات مردم بخشهایی که کمتر دچار خشکسالی بودند اموراتش را بگذراند و بسته به انصاف به مردم بخشهای دچار خشکسالی و قحطی کمک کند که تا سال بعد زنده بمانند. شاه مجبور بود از مردمی هم که دچار خشکسالی نبودند باج و خراج مضاعف بگیرد تا بر زخم خشکسالی در سایر استانها بزند. ولی کشورهای اروپایی تقریبا آسمانشان تکلیف روشن تری داشت و این کشورها می توانستند در ابعاد کوچکتر به حیات خود ادامه دهند. در اروپا قحطی معمولا همراه با آفت مزارع یا بیماری های همه گیر می آمد. البته در گذشته های خیلی دور که سطح بهداشت خیلی پایین بود تمدن مردم سرزمینهای خشک و کم آب به خاطر خشکی هوا و آفتاب تیزتر و از طرفی فاصله بیشتر روستاها و شهرهای اولیه، با دوام تر بود و تجربیات نسلها بر روی هم انباشته می شد، زیرا در مناطق مرطوب تر و خنک تر که آفتاب کمتری داشتند، بیماری ها راحت تر منتقل می شدند و کشتار ناشی از بیماری های واگیر مانعی جدی برای پیوستگی بین نسلها و ریشه دواندن تمدن در این نقاط پر باران و مرطوب بود.

آیا یخ تشکیل شده بر روی دریاهای نزدیک قطبها را می توان با ذوب کردن نوشید؟ آیا یخ دریاهای قطب شمال و قطب جنوب شور هستند؟

یخ زدن آب اقیانوسها وقتی آغاز می شود که دمای آب دریا تا عمق قریب به ۱۰۰ متر به نزدیک ۲ درجه زیر صفر برسد. سپس کم کم آب شروع به تشکیل کریستالهای یخ می کند. حین یخ زدن شوری از ساختار مولکولی بیرون رانده می شود و آب باقی مانده در اطراف کریستال یخ در حال رشد، شورتر می شود. عمده شوری به لایه های زیر یخ رانده می شود ولی عمدتا حبابهایی حاوی آب بسیاررشور یخ نزده در یخ تازه تشکیل شده به دام می افتد. اگر چندین سال از عمر یخ بگذرد کم کم تحت تاثیر جاذبه این حبابهای حاوی آب شور مایع به سمت پایین مهاجرت کرده و از یخ سطحی خارج می گردند و جای آنها یخ پر از حبابهای هوا خواهد شد. بنابراین یخ دریایی کهنه و چند ساله را می توان به عنوان منبع آب شیرین استفاده کرد.